Yaşlanmak tüm canlılar için doğal bir süreçtir. Her canlı için farklı bir yaş sınırı olsa da insanlar için 60 yaşından büyük bireyler yaşlı olarak kabul edilir. Bilim insanlarına göre ise yaşlanmanın iki temel unsuru bulunmakta.
Dış Unsurların Etkileri
Dış etkenler güneş ışığı, herhangi bir beslenme alışkanlığı, stres gibi faktörler olabilir. Örneğin yüzünün sol tarafı sürekli güneşe maruz kalmış biri yaşlandığında özellikle yüzünün sol tarafında daha fazla kırışıklığa sahip olabilir. Bunun temel sebebi insan derisi 20 yaşından sonra her sene bir önceki seneye göre %1 daha az kolajen salgılar dolayısıyla azalan kolajen yüzünden deri esnekliğini kaybeder ve kırışıklıklar oluşur. Güneşin UV ışınları da ciltteki kırışıklıkları önemli ölçüde artırır. Bu sebeple kırışıklıklar sağda olmasına rağmen solda daha da belirgin gözükür.
kalan bir kamyon şoförüne aittir.
Yaşlanmak Programlı mıdır?
Evet! Nasıl ki hücreler belirli bir hacimsel büyüklük sonrası bölünmeye programlıysa aynısı yaşlanması için de geçerli. Programlanmış hücresel faktörler hücrenin kontrol merkezi olan DNA’ nın içinde gizlidir.
Peki Nasıl?
Hücrelerin kalıtım materyali olan DNA’ların oluşturduğu kromozomların uçlarında telomer adı verilen yapılar bulunmakta. Bu özelleşmiş proteinler hücre replikasyonu sırasında kalıtım materyalini korur ve gen kaybını önler. Gen kaybının sebebi ise DNA replikasyonunda görevli olan DNA polimerazın çalışma prensibinin bir sonucudur.
DNA’ların ucundaki özelleşmiş protein
yapılara “telomer” denir.
Replikasyon sırasında DNA bir fermuar gibi açılır ve açılan DNA’nın uçlarına 3’ ve 5’ denir. DNA polimeraz 3’uçtan 5’ uca doğru kendini eşler ancak ikinci zinciri 5’ uçtan başlatamaz. Dolayısıyla zinciri başlatması için RNA polimerazın primer ipliği üretmesi gerekir. Bu parça üretildikten sonra replikasyon DNA ligaz enzimiyle bazların birbirine bağlanmasıyla tamamlanır. Ancak RNA polimerazın getirdiği ve DNA’da olmayan bazı nükleotitlerin (urasil gibi) DNA zincirinde bulunmaması gerekir, bu sebeple başta oluşturan primer parça kaybolur. Telomeraz enzimi sayesinde kaybolan kısımlar için 3’ ucuna telomerik tekrar eden diziler eklenir. Bu da RNA alt birimi ile DNA’nın hibritleştiği kromozomu ileri kaydırarak kromozomun boyunu uzatır. Ancak bu uzama telomerde görülmez çünkü özellikle insan somatik hücrelerinde telomeraz enzimi az üretilir. Her hücre bölünmesinde 100-150 baz çifti kaybolduğundan telomerler kısalır. Telomerler kısaldıkça hücre yaşlanır, kanser riski artar. Hücre kanserleşmezse hücre ölümü gerçekleşir.
Gençliğin Şifresi Telomerlerde
Telomerler her türe özgü uzunlukta olup DNA’yı gen kaybından korurlar. Türler arası bile dış faktörlere bağlı olarak farklı uzunluklarda olabilir. Örneğin yaş aralığı 18-65 arasında olan 21 kişi üzerinde yapılan bir deneyde içinde sigaranın da bulunduğu toplam 18 farklı kategoride yiyecek ve içecek incelendiğinde 9 yiyecek türü (mısır gevreği, meyve, kırmızı et, beyaz et, tatlı ve tuzlu atıştırmalıklar) ve 8 içecek türü (meyve suyu, kahve, çay, soda, alkol) arasından sadece kırmızı etin telomerleri uzattığı gözlemlenmiştir. Bir başka deyişle, düzenli kırmızı et tüketen insanlar tüketmeyenlere göre daha zor yaşlanırlar.
Telomerlerin uzun olması canlının yaşlanmasını geciktirir ve bazı diyetlere telomerleri bir nebze de uzatmak mümkün ancak hala yaşlanmanın bir hastalık gibi görülüp tedavi edilmesi için yeterli değil. Kimi bilim insanı için bu işlem oldukça zor ve masraflı. Bunun sebebi insan vücudunda çok fazla somatik hücre bulunup bu hücrelerin hepsinde telomeraz enziminin salgılanmasını sağlayan genin çekinik olması.
Teorik olarak bakıldığında telomerleri uzatmak için her somatik hücre içine sürekli çalışan vektörler yerleştirmek gerekir ki her bölünmede enzim azalmadan bölünme gerçekleşebilsin. Bunu yapmak şimdilik imkansız gibi görünse de bilim insanları farelerin embriyonik hücrelerinde yapılan deneylerde olduğundan çok daha uzun telomerlere sahip kimerik fareler üretmeyi başardılar. Bu farelerin yağ oranı az olduğu için boyutları daha küçük olmakla birlikte kolesterolleri daha düşük olarak doğuyorlar. Genel ömürlerine bakıldığında ise ortalama ömürleri %12,75’ lik bir artış göstermekte. Bu durumda yapılan çalışmalar bu konuda hala emekleme düzeyinde olduğumuzu gösteriyor.
Kaynakça
- Akgören, Kaan. “Telomer Nedir? Telomer Eksilmesini Durdurarak, Yaşlanmayı Yenebilir Miyiz?” Evrim Ağacı, 28 Aug. 2020, evrimagaci.org/telomer-nedir-telomer-eksilmesini-durdurarak-yaslanmayi-yenebilir-miyiz-9190. Accessed 22 Mar. 2022.
- “Born to Die: Why Do Humans Get Old?” Science World, 14 June 2016, www.scienceworld.ca/stories/born-die-why-do-humans-get-old/.
- “DNA Replikasyon Enzimleri Nelerdir?” Biyologlar, www.biyologlar.com/dna-replikasyon-enzimleri-nelerdir. Accessed 22 Mar. 2022.
- “DNA Replikasyonu.” Wikipedia, 26 Jan. 2022, tr.wikipedia.org/wiki/DNA_replikasyonu. Accessed 22 Mar. 2022.
- Akgören, Kaan. “Telomer Nedir? Telomer Eksilmesini Durdurarak, Yaşlanmayı Yenebilir Miyiz?” Evrim Ağacı, 28 Aug. 2020, evrimagaci.org/telomer-nedir-telomer-eksilmesini-durdurarak-yaslanmayi-yenebilir-miyiz-9190. Accessed 22 Mar. 2022.
- “Born to Die: Why Do Humans Get Old?” Science World, 14 June 2016, www.scienceworld.ca/stories/born-die-why-do-humans-get-old/.
- “DNA Replikasyon Enzimleri Nelerdir?” Biyologlar, www.biyologlar.com/dna-replikasyon-enzimleri-nelerdir. Accessed 22 Mar. 2022.
- “DNA Replikasyonu.” Wikipedia, 26 Jan. 2022, tr.wikipedia.org/wiki/DNA_replikasyonu. Accessed 22 Mar. 2022.
- İyitek. “İşlenmiş et Yemek ve Telomer Uzunlukları.” Www.iyitek.com, www.iyitek.com/blog/saglikli-yasam/islenmis-et-yemek-ve-telomer-uzunluklari. Accessed 22 Mar. 2022.
- Jafri, Mohammad A., et al. “Roles of Telomeres and Telomerase in Cancer, and Advances in Telomerase-Targeted Therapies.” Genome Medicine, vol. 8, no. 1, 20 June 2016, www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4915101/, 10.1186/s13073-016-0324-x.
- Kasielski, Marek, et al. “The Relationship between Peripheral Blood Mononuclear Cells Telomere Length and Diet – Unexpected Effect of Red Meat.” Nutrition Journal, vol. 15, no. 1, Dec. 2015, www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4944490/, 10.1186/s12937-016-0189-2. Accessed 26 Sept. 2019.
- Muñoz-Lorente, Miguel A, et al. “Mice with Hyper-Long Telomeres Show Less Metabolic Aging and Longer Lifespans.” Nature Communications, vol. 10, no. 1, 2019, p. 4723, www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/31624261, 10.1038/s41467-019-12664-x.
- PhD, Stacy Matthews Branch, DVM. “Unexpected Relationship between Red Meat Diet and PBMC Telomere Length.” Blog.hemacare.com, blog.hemacare.com/unexpected-relationship-between-red-meat-diet-and-pbmc-telomere-length. Accessed 22 Mar. 2022.
- “Telomer Nedir? – Telomer | Telomeraz.” Www.telomer.com.tr, www.telomer.com.tr/telomer-nedir/.
- Wikipedia Contributors. “Telomere.” Wikipedia, Wikimedia Foundation, 17 Feb. 2019, en.wikipedia.org/wiki/Telomere.
EDİTÖR
Eda Nur Görçin
Merhabalar, ben Eda. Yıldız Teknik Üniversitesi’nde Biyomühendislik okuyorum. Biyoloji ve Genetik üzerine olan ilgim dolayısıyla sürekli araştırma içindeyim. Bu platformda, beni heyecanlandıran ve ilgi çekici olduğunu düşündüğüm konular hakkında içerikler paylaşıyor olacağım. Biz canlıların bilgi denizinde gelin Homo sapiens türü olarak birlikte kaybolalım.
